Η γειτονιά μου στου Μπάλλα

Όλη Λάκα Σούλη είναι γεμάτη από βυζαντινά ιστορικά τοπωνύμια τα οποία τείνουν να λησμονηθούν επειδή η περιοχή ερημώνεται.Είχαμε σημειώσει παλιότερα τον Κάμπο του Πασιά,του Γκόγκα, του Τζαβέλα Το Λιθάρι του Μάρκο Μπότσαρη,Στη Ράχη του Βόγκλη στο Σούλη, κ.λ.π..
Θα περιορισθώ στη γειτονιά μου, του Μπάλα, του Δημοτικού Διαμερίσματος Γεωργάνοι του Δήμου Δερβιζιάνων
Στου Μπαλα είχαμε τις παρακάτω Φάρες:
Οι Γουσιάτεςοι Βασιάτες,οι Πασχαίοι, οι Καρβελάτες,οι Κουταίοι,οι Κυργιάτες,οι Μπακολαίοι,οι Ρανταίοι,οι Τζιογκάτες,οι Μπρεκαλάτες,οι Λιαμπέοι ,οι Βλαχαίοι, οι Μακρεσαίοι
Σχέση με το μικρό αυτό χωριό έχουν και οι φάρες Ντάλα, Στάικου,Καρακίτσιου,Υφαντή,Ρουση,Λεξαιοι και Μπάλα.
Ο ιστορικός Λαμπρίδης(1886) αναφέρει και την εγκατάσταση 7 τουρκοαλβανικών οικογενειών διασώζοντας τα ονόματα Μουράτ,Μπούτα και Ομέρ.


Η ονομασία Μπάλα

Το χωριό πήρε το όνομά του από το Ανδρωνυμικό Μπάλας πού σημαίνει τον κτήτορα, τον τιμαριούχο,το όνομα του βυζαντινού Ακρίτα.
Εμείς παραδοσιακά κληρονομήσαμε κτητικές στού Μπάλα,στού Γιωργάνου ,ατού Γκολεμή,στου Τόσκεση κ.λ. Για την κτητική φράση «στο βουνό του Σούλι» στη δημοτική γλώσσα έχουμε τα συντακτικά φαινόμενα,σχήμα υπαλλαγής και σχήμα έλξεως(σελ.172,173)και τα γραμματικά φαινόμενα, τονικά, παρώνυμα και ανδρωνυμικά(σελ.67,50,102).
Επικράτησε η λέξη με ουδέτερο γένος και κατάληξη –ι με την εξαφάνιση του ουδέτερου βουνό ή όρος και την αντικατάσταση της γενικής πτώσης του άρθρου του με την την ονομαστική του ουδέτερου το.Όλες οι άλλες εκδοχές –και διατυπώθηκαν πολλές -είναι απαράδεκτες για την περιοχή που μας έδωσε τα ονόματα Έλληνες και Γραικοί.
Το επώνυμο Μπάλας υπάρχει στην Κορύ(σ)τιανη (ν. Φροσύνη) υπαγόμενο στην ιστορική Κοινότητα Σούλη,μαζί με τα άλλα τρία Σκαπετοχώρια Υπάρχει έντονη παράδοση ότι μετακινήθηκαν φάρες από τα γύρω χωριά της Παραμυθιάς προς την Ανατολική Λάκα Σουλη σε περιόδους εντάσεων,διωγμών και ιδιαίτερα την περίοδο του βίαιου εξισλαμισμούΤο ίδιο έγινε και αντίστροφα
Υπάρχει ενότητα πολιτιστική από τα βυζαντινά χρόνια και αυτό αποδεικνύεται και με αυτοκρατορικό Χρυσόβουλο για το Θέμα της Βαγενετίας που αναφέρει τους Βαρυάδες ως όριο.
Από την Κορύτιανη καταγράφεται η φάρα των Γουσαίων που κυριάρχησε στού Σούλη τα βουνά από το 1700 μέχρι το 1760.
Με απόφαση της Συνέλευσης των Αρίστων αντιπροσώπων των φαρών ο τελευταίος Γουσιάτης Πολέμαρχος Λάμπρος Γούσης παρέδωσε στον Γιώργη Μπότσαρη.(Πανταζής,σελ.60).
Από αυτή τη φάρα εγκαταστάθηκαν Γουσιάτες περιφεριακά,όπως έγινε πρώτα στα Δερβίζιανα με τον Φώτο Γούση,πρόγονο των Ρωσαίων,πριν από τα γεγονότα του γάμου,1740.(Μίχας, Λαμπρίδης,Περάνθης).
Τότε,με την φυγή των 7 οικογενειών των Τουρκοαλβανών από του Μπάλα,εγκαταστάθηκε στον τόπο του Μπάλα,Γουσιάτης,ο πατέρας του Παπανικόλα.
«… Μη κατεστράφησαν οί Αλβανοί ως μάλλον ριψοκίνδυνοι και αντικατέστησαν υπό Ελλήνων, ως συνεβη εις Μπάλαν…»( Ιωάν. Λαμπρίδης,τεύχ.γ’σελ.20, 1888)

Ανατολική Λάκα Σούλη και Τετραχώρι-Σκάπετα

Από το βιβλίο του Ελευθερίου Διαμάντη « Σκάπετα»,2001 εκτός από τα κοινά Μπάλα-Γούσης του χωριού Κορύτιανη παρατηρήσαμε και τα παρακάτω:Στου Μπάλα ο Παπανικόλας κατέχει την ιδιοκτησία Ντάλα,ως οικόπεδο,ως δάσος στη θέση Ντάλα Νίκου και τα χωράφια στη θέση Κορύτα.
Στην κορυφή του κάμπου της Κορύτας γίνεται η συμβολή των λάκων της Γκούβας,του Θεμελή,του Ντάλα Νίκου και του Μπάλα με την ονομασία Ντιχαλός.
Με την ίδια ακριβώς σημασία υπάρχουν,όπως καταγράφονται στο βιβλίο του κ.Διαμάντη το ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΣΟΥΛΙ,2001,στη Φροσύνη καιστα γύρω μέρη οι θέσεις τοπωνύμια Ντάλα,Κορύτα,Ντιχαλός.
Ή ακόμα στην ευρύτερη Τετραχωρίου—Σκάπετα υπάρχουν πάρα πολλά κοινά ονόματα,Εκκλησίες,τοπωνύμια,όπωςΠαναγιά,ΆγιοςΓεώργιος,ΆγιοςΜηνάς,ΠροφήτηςΗλίας,ΑγίαΠαρασκευήΆγιοςΝικόλαος,Σταυρός,ΓκορτσιέςτουΓούση,ΛακιάτουΓύφτου,Μηλιές,Περιβόλι,ΛιθάριτηςΠαπαδιάς,Αλαταριά,Κουλούρια,Μπούφου,Σπέλα,Κιάφα,Παλιόμυλος,Τζιούμπα,Στάνητου…….,Στρούγγατου……,Σκάλα,Δέντρο(=δρυς),ΤρίαΔέντρα,Σιούρος,Σέλκια,Γκόγκα,Γεφύρι Ντάλα,Μύλος του Ντάλα,κ.λ.π.
Στην κορυφή του Μπάλα υπάρχει υπάρχει το πολύ παλιό σπίτι του Παπανικόλα,περίπουαπότο1750.

Ανατολική Λάκα Σούλη και Τετραχώρι-Σκάπετα

Από το βιβλίο του Ελευθερίου Διαμάντη « Σκάπετα»,2001 εκτός από τα κοινά Μπάλα-Γούσης του χωριού Κορύτιανη παρατηρήσαμε και τα παρακάτω:Στου Μπάλα ο Παπανικόλας κατέχει την ιδιοκτησία Ντάλα,ως οικόπεδο,ως δάσος στη θέση Ντάλα Νίκου και τα χωράφια στη θέση Κορύτα.
Στην κορυφή του κάμπου της Κορύτας γίνεται η συμβολή των λάκων της Γκούβας,του Θεμελή,του Ντάλα Νίκου και του Μπάλα με την ονομασία Ντιχαλός.
Με την ίδια ακριβώς σημασία υπάρχουν,όπως καταγράφονται στο βιβλίο του κ.Διαμάντη το ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΣΟΥΛΙ,2001,στη Φροσύνη καιστα γύρω μέρη οι θέσεις τοπωνύμια Ντάλα,Κορύτα,Ντιχαλός.
Ή ακόμα στην ευρύτερη Τετραχωρίου—Σκάπετα υπάρχουν πάρα πολλά κοινά ονόματα,Εκκλησίες,τοπωνύμια,όπωςΠαναγιά,ΆγιοςΓεώργιος,ΆγιοςΜηνάς,ΠροφήτηςΗλίας,ΑγίαΠαρασκευήΆγιοςΝικόλαος,Σταυρός,ΓκορτσιέςτουΓούση,ΛακιάτουΓύφτου,Μηλιές,Περιβόλι,ΛιθάριτηςΠαπαδιάς,Αλαταριά,Κουλούρια,Μπούφου,Σπέλα,Κιάφα,Παλιόμυλος,Τζιούμπα,Στάνητου…….,Στρούγγατου……,Σκάλα,Δέντρο(=δρυς),ΤρίαΔέντρα,Σιούρος,Σέλκια,Γκόγκα,Γεφύρι Ντάλα,Μύλος του Ντάλα,κ.λ.π.
Στην κορυφή του Μπάλα υπάρχει υπάρχει το πολύ παλιό σπίτι του Παπανικόλα,περίπουαπότο1750.

Το μισό σπίτι του Παπανικόλα Από το 1750-το 2001 Μετά το 2001
Είναι κοντά στο Σιούρο ή τον Γκουμπέ,όπου η ομώνυμη πηγή ,μια από τις μελύτερες πηγές της Λάκας.
Σώζεται μόνο το μισό και βόρειο τμήμα προς το μέρος της ιδιοκτησίας του Ντάλα Νίκου που ήταν κατάφυτο από σκαμνιές Είναι βέβαιο ότι πολύ παλιά τρέφοντας μεταξοσκώληκες είχαν αρκετές ποσότητες από κουκούλια.
Παραγωγή από κουκούλια είχαμε και στα Σκάπετα ‘όπου υπάρχει και ομώνυμο χωριό.
Το οικόπεδο του Ντάλα Νίκου,το αλώνι του Τζιάλα,η πηγή Καρακίτσου,η περιοχή γύρω από την Βαγγελίστρα και τον Σταυρό, οι Μηλιές, το Περιβόλι, η περιοχή του Ομέρκαι τα παραποτάμια χωράφια Μπούτα,Ομέρ και Κορύτα περιήλθαν στον Γούση—. Παπανικόλα.

Σελλαϊδα-

Το ποτάμι που είναι γνωστό ως Λακιώτικο,είναι ο Άνω Αχέροντας που στην αρχαιότητα κατά τον καθηγητή Δάκαρη,(Δωδώνη σελ88) είχε το ‘όνομα Σελλήεις.
Η Κεντρική Λάκα Σούλη ήταν μεγάλη λίμνη,η Αχερουσία Λίμνη.
Μετά το άνοιγμα του Φαραγγιού,η περιοχή ήταν γνωστή με το όνομα Σελλαϊς.Σελλαϊδα την ονομάζουν πολλοί νεώτεροι συγγραφείς όπως ο ποιητής Κ.Κρυστάλης.
Υπάρχουν παρόμοια ιστορικά τοπωνύμια σε όλη την Κεντρική Λάκα Σούλη. Ο Hammond ,ο Δάκαρης και άλλοι προσδιορίζουν την Λάκα Σούλη από την ροή των υδάτων του Άνω Αχέροντα,συμπεριλαμβανομένης και της Δυτικής Λάκας Σούλη Η Λάκα περιλαμβάνει την Μικρή Λάκα Σούλη με κέντρο τα Λέλοβα, ,την Λακοπούλα με κέντρο «του Ζερμή»,την Άνω Λάκα Σούλη,τα Σκάπετα και μέρος από το Φανάρι
Είναι μια δύσκολα προσδιορισμένη περιοχή πού συνέπιπτε με την Σουλιώτικη Συμπολιτεία με κύριο χαρακτηριστικό τον αμιγή Ελληνορθόδοξο πληθυσμό που δεν ζήτησε ποτέ κανένα προνόμιο από τον κατακτητή Ήταν η απροσκύνητη περιοχή
Πρακτικά προσδιορίζεται με φυσικά όρια τον Λούρο Ποταμό, τον Καλαμά και λωρίδα του Ιονίου.
Η περιοχή που εκτείνεται από την Φιλιππιάδα μέχρι την Παραμυθιά,από την Δωδώνη μέχρι τον Λούρο.
Το Τετραχώρι ήταν η αιχμή του δόρατος και κορύφωση του ενιαίου ευρύτερου χώρου της Λάκας. Ως πανελλήνιο Ελληνικό Ορθόδοξο Κέντρο είχε και την ανάλογη ενδοχώρα με βάση την Κεντρική Λάκα Σούλη.
Αυτό αποδεικνύεται με τις συμφωνίες του 1792 ,του 1821,την έδρα του Μ.Η.Σ.το 1912 ,και την έδρα της Ε.Ο.Ε. το 1943-1944.
Πρωταγωνιστεί η περιοχή με τους Σουλιωτικούς αγώνες,με το ξεσήκωμα του 1820-21,με το Ηπειρωτικό Κομιτάτο το 1912-13, με την Εθνική Αντίσταση της δεκαετίας του Σαράντα.
Πρώτη περιοχή σε προσφορά και θυσίες και τελευταία σε αναγνώριση και καταξίωση.


Το Κάστρο της Λάκας Σούλη τόπος σύγκρουση

Τά Σουλιώτικα βουνά,η Ολύτσικα με τις προεκτάσεις της και ιδιαίτερα τις Νότιες,τα βουνά Μπογόρτσα- Βαλαωρίτη ,ο Κορύλας της Παραμυθιάς στα βόρεια και η επέκταση προς το Ζάλογγο νοτιότερα, δημιουργούν ένα τεράστιο φυσικό φρούριο,ιδιότυπο και απόρθητο.Η εσωτερική διαμόρφωση της περιοχής με τα δάση, με τις κοιλάδες, με τα μικρότερα βουνά και τους λόφους, με τα απότομα φαράγγια ,τις Σκάλες και Σκαλοπούλες για το σκαρφάλωμα στις απότομες πλαγιές κ.λ.π. διαμορφώνουν αυτό το απέραντο κάστρο σε τόπο Ασφάλειας για τους γηγενείς και σε πεδίο γεμάτο παγίδες για τους ξένος.
Σωστά ο Κουτσονίκας θεωρεί την περιοχή ως καταφύγιο από τους Ρωμαϊκούς διωγμούς.
Ηταν τόπος πάρα πολλών συγκρούσεων,για τον έλεγχο του ιερού της Δωδώνης,των δρόμων που ένωναν την Αμβρακία με την Δωδώνη και την κ.λ.π . Η παραμονή Αποστόλου Παύλου στη Νικόπολη τον χειμώνα του 63-64 μ.Χ, η διαδρομή Του προς την Ρώμη μέσω Δυραχίου(Δ’ Αποστολική Πορεία CLAUDE TRESMONT ,Παύλος 1967, Αμβούργο) και η ακμή της Επισκοπής Εύροιας (όπου το σημερινό Γλυκύ) με τον Άγιο Δονάτο αναδεικνύουν την περιοχή της Λάκας Σούλη ως πεδίον σύγκρουσης με το ειδωλολατρικά κέντρά της Δωδώνης,της Κασσώπης κ.λ.π.
Πολλές φυλές πέρασαν από αυτά τα μέρη και άφησαν κάποια κατάλοιπα,αλλά ο γηγενής πληθυσμός από τα αρχαία χρόνια επικρατούσε.
Αυτό αποδεικνύεται καθαρά από την γλώσσα του,τον πολιτισμό του,και από τον τρόπο ζωής του.
Αυτή η πολιτιστική ταυτότητα σφυρηλατήθηκε πιο έντονα στα βυζαντινά χρόνια και στην εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Έτσι οι σειρήνες της Δύσεως δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα,αλλά και οι στρατοκόποι Σέρβοι και Αλβανοί δεν μπόρεσαν να σταθούν
Εκείνοι που δέχτηκαν τον ελληνικό τρόπο ζωής και κράτησαν την Ορθοδοξία αφομοιώθηκαν και εντάχτηκαν στη Ρωμιοσύνη.
Η Λάκα Σούλη είναι η μόνη περιοχή Αντίστασης κατά του νέου Οθωμανού δυνάστη(Λαμπρίδης,Γ’,σελ.41),που δεν ζήτησε προνόμια και δεν δήλωσε υποταγή. Για αυτό έγινε καρφί στα μάτια του.
Ωρισμένοι Αλβανοί έπαιξαν τον ρόλο του μισθοφόρου στον κατακτητή,δημιουργώντας κέντρα Εξωμωτών στα Δερβίζιανα,στη Ρουσιάτσα( Πολυστάφυλλο) και στου Μπάλα,μετά το 1700.
Αυτοί καταστράφηκαν και ο Λαμπρίδης αναφέρει ενδεικτικά το χωριό Μπάλα(Γ’σ.20).
Στο μοναστήρι Διχούνι βρέθηκε σημείωση(Λαμπρίδης,γ,σ28) που αναφέρεται στη με μίσος των 7 Αλβανικών οικογενειών στού Μπάλα, επειδή οι 3 εξισλαμίστηκαν (Ομερ, Μπούτα και Μουράτ).
Στην περιοχή είχαμε κατάλοιπα της μακροχρόνιας, σκληρής σύγκρουσης Αλβανών και Σέρβων για την κυριαρχία του τόπου στα μέσα του 13ου αιώνα. Τότε οι Αλβανοί είχαν καταστρέψει την Επισκοπή Σειστρουνίου, που ήταν διάδοχος της Επισκοπής Δωδώνης.
Με την εγκατάσταση των Σέρβων στα Γιάννινα άλλαξαν και το όνομα της Δωδώνης σε Τσαρκοβίστα.
Αυτά τα κατάλοιπα αφομοιώθηκαν από τους ντόπιους ως Ρωμιοί,άλλοι σκοτώθηκαν στις συγκρούσεις και άλλοι έφυγαν.
Από αυτές τις σκληρές και αιματηρές συγκρούσεις,πέρα από τις βίαιες μετακινήσεις από την Εξουσία,προέκυψαν και εσωτερικές μετακινήσεις,ιδιαίτερα από τα μέρη της Παραμυθιάς προς την Ανατολική Λάκα Σούλη ή και αντίστροφα.
Για καλύτερη κατανόηση αναφέρουμε τα παρακάτω παραδείγματα:
Από του Μπάλα φεύγει ο Ντάλα Νίκος προς το βουνό του Σούλη,από του Γεωργάνου το χωριό ,έφυγαν η φάρα του Μαλάμου και μέρος της φάρας του Νίκα και ανεβαίνουν στην Κιάφα, από το Ζερβό της μικρής Λάκας Σούλη η φάρα Ζέρβα ανεβαίνει και αυτή στη Κιάφα.
Προς την Λάκα κατεβαίνουν από την περιοχή Λαμπόβου της Β. Ηπείρου λίγες φάρες επειδή στο χωριό του Τόσκεση και στα Λέλοβα υπήρχαν Μοναστηριακά Μετόχια.
Οι εξισλαμισμένοι Αρβανίτες των Δερβιζιάνων,της Ρουσιάτσας και του Μπάλα διώχτηκαν από την περιοχή και έτσι με βάση την Ορθόδοξο Πίστη οι γηγενείς ,χάριν επιβίωσης,τονίζουν την ομοιογένεια,το ομόγλωσσο και το ομότροπο των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής.
Ο Σουλιώτης,από την Κορύτιανη(Φροσύνη)Γούσης ή Μπούσμπος εγκαταστάθηκε στου Μπάλα στο σπίτι του Ομερ με στηρίγματα στο Σούλι.
Την ίδια εποχή ή αργότερα παρουσιάζονται στου Μπάλα ο Τσιόγγας,ο Κουτής,ο Ράδης,ο Μπακόλας,ο Μπρέκαλας από το Περιχάτι και στου Γεωργάνου ο Πάτσης από τα Γόρανα (Τρίκαστρο).
Από τη φάρα Θεμελή αναδείχτηκε ο Στάύρος Θεμελής ως καλόγερος Σαμουήλ. Τά κτήματα Θεμελή κατέχονται από απογόνους της φάρας Τσιόγγα.
Ο Ντάλα Νίκος κατείχε και άλλο μεγάλο με ιδιόκτητη πηγή που περιήλθε στον Μάρκο Μπακόλα, σύγχρονο του Γάκη Παπά, γιού του Παπανικόλα.
Επί της περιουσίας του Ντάλα είχαν και οι δυό μεταξύ τους διαφορές καταφεύγοντας στην Εκκλησία.
Στις μετακινήσεις τους φρόντιζαν να εγκαθίστανται σε ασφαλή φρουριακά μέρη που να μοιάζουν με τον τόπο τους. Π.χ. Μονή Σέλτσου.
Το ίδιο έγινε και στού Μπάλα,με το πλεονέκτημα του κατάλληλου χώρου με πολλά νερά για την ανάπτυξη κτηνοτροφίας και γεωργίας.